Niedocenione dokonania Polaków w Brazylii

      Do szczególnie wielkich zaniechań należy brak pełnego obrazu jakże wspaniałego i wielostronnego wkładu Polaków w rozwój  rozlicznych krajów świata. Jednym z jakże wymownych zaniedbań jest przemilczenie w Polsce  tak imponujących dokonań wybitnych Polaków w Brazylii. A przecież możemy być prawdziwie dumni z ich brazylijskiej epopei i z tego, że jesteśmy jako naród bardzo cenieni w Brazylii.  Niestety  przez wiele dziesięcioleci brakowało książki  pokazującej szerzej dokonania  Polaków w Brazylii, poza pionierską, ale mocno dziś już przestarzałą książką  Stanisława Pyzika: "Los Polacos en la Republica Argentina 1812 -1900". W drugim wydaniu tej książki ( w 1966 ) r. znalazły się liczne informacje  również o wybitnych Polakach w  Brazylii, ale ograniczone do roku 1900.  Z tym większą radością trzeba więc powitać wydane w ostatnich kilkunastu latach znakomite, ogromnie  staranne, wnikliwe i odkrywcze prace na temat Polaków w Brazylii, doprowadzone do ostatnich lat, napisane przez  pracującego w owym kraju księdza profesora Zdzisława Malczewskiego. Szczególnie polecam tu  trzy książki ks. Z. Malczewskiego : „Polonii  brazylijskiej obraz własny. Zapiski emigranta (2007-2010), Warszawa 2010,  „Ślady polskie w Brazylii", Warszawa 2008 ) i wcześniejszą :”Słownik biograficzny Polonii brazylijskiej" (Warszawa 200O). Widać w nich jak  bogate są dokonania całej plejady wybitnych Polaków z Brazylii,  ich sukcesy, które w mojej książce, opisującej dorobek  całej polskiej emigracji w świecie, mogę przedstawić tylko bardzo selektywnie i skrótowo. 

       

Zbigniew  Ziembiński - twórca nowoczesnego teatru  brazylijskiego

   

Największą popularnością wśród dokonań  polskich w Brazylii cieszą się w ostatnich dziesięcioleciach osiągnięcia twórcze  Zbigniewa Ziembińskiego (1908-1978). Jest on powszechnie uznawany za twórcę nowoczesnego teatru brazylijskiego. Za szczególnie wielką zasługę Ziemiańskiego uważa się jego  dążenie do wystawiania w pierwszym rzędzie sztuk teatralnych autorów brazylijskich i zerwania  z panującą przedtem "modą na cudzoziemszczyznę". Premiera sztuki "Suknia ślubna" autorstwa Nelsona Rodriguesa w reżyserii Zbigniewa Ziembińskiego w 1943 roku uznana została za punkt zwrotny w historii teatru brazylijskiego. W środowisku teatralnym zwykło się mówić o okresie „przed i po Ziembińskim”. Jeden z  najsłynniejszych brazylijskich krytyków teatralnych Décio de Almeida Prado pisał: "To właśnie Ziembińskiemu zawdzięczamy wprowadzenie do naszego teatru nieznanej dotąd postaci reżysera – reżysera, najwyższego podmiotu w teatrze, początku i końca spektaklu." Za swą działalność dla kultury brazylijskiej  Ziembiński był  wielokrotnie nagradzany brazylijskimi odznaczeniami, m.in. Orderem Krzyża Południa, Złotym Medalem Obywatela Honorowego Carioca, Złotym Medalem Krytyków w  Rio de Janeiro. Został  również mianowany honorowym obywatelem stanu Guanabara. 23 września  1974 r. został odznaczony polskim Złotym Krzyżem Zasługi.

W Rio de Janeiro uczczono pamięć  Ziembińskiego poprzez nadanie jednemu z teatrów nazwy  „Teatro Ziembinski ".

    

Wyjątkowo wielkie zasługi Ziembińskiego  dla teatru brazylijskiego znalazły odbicie w   kilku dziełach  poświęconych jego działalności. Znalazła się  wśród nich miedzy innymi 600- stronnicowa praca doktorska  Fausta Furer : "A Turma da Polônia na renovação teatral brasileira". Szczególnie gruntownie analizował dokonania Ziembińskiego jeden z najwybitniejszych krytyków teatralnych Yan Michalski, notabene  pochodzący z Polski (urodził się w Częstochowie).   Był on autorem głośnej książki o Ziembińskim: „Ziembiński e o teatro brasileiro" (São Paulo 1995 ). Michalski pisał o Ziembińskim m.in.: „Ziembiński przybył tu z bagażem wiedzy, kultury i techniki teatralnej, która była wówczas zupełnie nieznana w Brazylii (...) Ziembiński był jak bomba atomowa, która spadła na teatr brazylijski". Na okładce "Historii teatru brazylijskiego" umieszczono  zarys twarzy Ziembińskiego obok paru innych postaci szczególnie mocno zasłużonych dla brazylijskiego teatru.

         

          Wspomniany wyżej Yan Michalski (1932-1990), aktor, reżyser  oraz krytyk teatralny filmowy,   człowiek o wielkim autorytecie intelektualnym, oddał niemałe zasługi dla teatru i filmu brazylijskiego. Utworzone przez niego w 1982 r. Centro de Artes de Laranjeiras  jest uważane dziś za  jedną z najbardziej cenionych szkół teatru w Brazylii. Michalski osobiście   zorganizował ściągnięcia do Brazylii w 1974 r. słynnego polskiego reżysera - Jerzego Grotowskiego, co  wpłynęło tam na  nowatorskie poszukiwania teatralne.  W  dziedzinie literatury najbardziej zasłynął Paulo (Paweł) Lemiński (1944-1989), jeden z czołowych poetów brazylijskich, znany z  wielostronnej twórczości i barwnego życiorysu. Określany jest jako „Rimbaud z Kurytyby", a wiele z fragmentów jego poezji jest cytowanych jako "skrzydlate słowa". Utrzymywał żywe  związki z Polską - m.in. jednemu z tomów swych wierszy nadał tytuł „Powróciło moje polskie serce". W Kurytybie znajduje się stała wystawa poświęcona pamięci P. Lemińskiego - Espaςo Cultural Paulo Lemiński ( Centrum Kultury Pawła Lemińskiego ).

   

Nazwiska wybitnych utalentowanych Polaków znajdujemy również w  dziedzinie sztuk pięknych. Głośny stał się m.in. polski malarz impresjonista Bruno Bronisław Lechowski (1887-1941). Był  twórcą  bardzo wielostronnym: malarzem, architektem, profesorem sztuk plastycznych i kompozytorem.  Ks. Z. Malczewski (op.cit.,s.17) nazywa   Lechowskiego "jednym  z prekursorów modernizmu parańskiego", pisze, że jego obrazy  były "rewolucyjne w kolorach , wyrażały wolność w interpretacji natury". Dokonania artystyczne  Lechowskiego zyskały mu wielu przyjaciół w kręgach malarzy Brazylii, a jako profesor  miał wielu utalentowanych uczniów.  Znaczącą wymowę ma fakt, że nawet wiele lat po śmierci Lechowskiego organizowano kolejne wystawy jego dzieł w São Paulo, Rio de Janeiro i Kurytybie. Najsłynniejszym  polskim  rzeźbiarzem w Brazylii był Jan Żak (1884-1961), profesor Akademii Sztuk Pięknych w Rio de Janeiro. Był m.in. twórcą  frontonu pałacu prezydenta Brazylii, a  także licznych rzeźb zdobiących oficjalne budynki państwowe.  W  licznych miastach Brazylii  są wystawione jego rzeźby i pomniki. Niewątpliwie najsłynniejszym dziełem Żaka był pomnik "Siewca", znajdujący się na jednym z centralnych placów Kurytyby. Pomnikiem tym  Żak chciał uczcić rolę  polskich rolników w zagospodarowaniu ziemi brazylijskiej, a zarazem wyrazić wdzięczność Polaków dla gościnnej Brazylii. (Por. ks. Z Malczewski :"Polonii brazylijskiej... op.cit..,s.21 ). Innym słynnym dziełem  wykonanym przez Żaka był pomnik "Macierzyństwo" , wystawiony w Rio de Janeiro.

        Zasłużeni dla Brazylii polscy inżynierowie, przedsiębiorcy i geologowie
         

     Najsłynniejszym polskim inżynierem w Brazylii był  Aleksander Brodowski  (1855-1899 ). Był  m.in. kierownikiem katedry Politechniki w São Paulo. Najbardziej wsławił się jednak  jako budowniczy kolei przez górskie pasmo Serra de Caldos, od  São Paulo do Santos. Na cześć Brodowskiego Brazylijczycy nazwali miasto w stanie Sao Paulo, które rozwinęło  się  głównie dzięki doprowadzonej tam przez polskiego inżyniera linii kolejowej. Początkowo nosiło  nazwę "Brodosqui",  a od 1985 r. nosi nazwę "Brodowski ", zgodnie z polską pisownią nazwiska inżyniera. Dodajmy, że z kolei stacja kolejowa na linii  kolejowej Mogiana, budowanej przez Brodowskiego, nosi do dziś nazwę  „Brodowski".  Do najwybitniejszych polskich inżynierów w Brazylii należał również Bronisław Rymkiewicz (1849-1907) . W latach  1898-1899 był on naczelnym inżynierem budowy linii kolejowej z Rio de Janeiro do São Paulo. Później w latach 1900-1904 budował port w Manaus na Amazonce. W mieście Manaus uczczono Rymkiewicza pięknym pomnikiem. Inny polski inżynier Ludwik Mieczysław Majlaski  kierował  budową  120-kilometrowego odcinka kolei na trasie São- Paulo do Sorocaby. Przed stacją kolejową w mieście Sorocaba znajduje się pomnik Majlaskiego. Z kolei inżynier Feliks Kwakowski ( ? - 1895 ) był  w 189O r. głównym budowniczym przedsiębiorstwa kanalizacyjnego w Rio de Janeiro.

       Wielkim uznaniem w Brazylii cieszył się również  inny polski inżynier  hrabia Andrzej Przewodowski (1799- 1879 ) były powstaniec. Początkowo pracował w Anglii, gdzie zbudował pierwszy tunel pod Tamizą. Wśród jego zasług dla Brazylii wymienia się m.in. zaprojektowanie i wykonanie metalowego mostu  im. Pedro II na rzece Paragwaju i pionierskie prace  geologiczne w Bahii. Jako pierwszy odkrył złoża naftowe na obszarze  Reconvo Baiano. Jego syn  Stanisław Przewodowski  (1843-1903) był kapitanem brazylijskiej marynarki  i dowódcą flotylli stacjonującej   na rzece Urugwaj .Wsławił się  bohaterstwem w wojnie z Paragwajem.  Głośne stało się jego wystąpienie  w obronie honoru Brazylii w zajściu z Argentyną. Zyskało mu powszechny  szacunek w mieście Itaqui w  stanie Rio Grande. Symbolem tego szacunku było nazwanie w 1883 r. pierwszego teatru zbudowanego w tym mieście "Teatro Przewodowski". Inny polski inżynier Jerzy (Jorge) Samek (ur. 1955 ) został mianowany  w 2003 r.  dyrektorem Itaipu -największej elektrowni wodnej  w Brazylii, a  zarazem jednej z największych elektrowni wodnych na świecie. Z kolei inżynier Wojciech Mieczysław Jezierski i kontynuował w powojennej Brazylii tradycje wielkich polskich architektów. Był on twórcą najwyższych budowli w São Paulo.  Ta brazylijska metropolia zawdzięcza inż. Jezierskiemu  ok. 3 mln metrów kwadratowych zabudowy. (Wg. korespondencji J. Gruszyńskiego : Śladami Polaków w Brazylii, "Głos" z 18 listopada 1997 r. ).

       

Warto  tu wspomnieć o brazylijskich dokonaniach profesora  Józefa Siemiradzkiego, geologa i geografa  oraz podróżnika.  Wprawdzie nie  mieszkał on na stałe  w Brazylii, lecz podczas podróży do niej wyróżnił się  badaniami geologicznymi, jako pierwszy dokonując badań rzeźby terenu w Paranie Jego badania były tak precyzyjne, iż w Słowniku brazylijskiego Instituto Historico nazwano Siemiradzkiego "najwybitniejszym geologiem Brazylii". (Wg. J.H. Retinger: „Polacy w cywilizacjach świata”, Gdańsk 1991, s.195). Był autorem popularnych zapisów z podróży: „Za morze. Szkice z wycieczek do Brazylii", Lwów 1894 i „Na kresach cywilizacji. Listy z podróży po Ameryce Południowej", Lwów 1896).

    Wśród paru najsłynniejszych polskich przedsiębiorców w Brazylii można znaleźć  nazwisko Roberta Oscara Agniewicza (1878-1947) . Zyskał on sobie miano  pioniera produkcji ropy naftowej z łupka węglowego Produkcja ta okazała się wielkim sukcesem  - prasa w Kurytybie  nazwała Agniewicza „marzycielem bogactw Brazylii”.(Wg. Z. Malczewski: "Polonii brazylijskiej... op.cit. s 14 ). W 1984 r.  rządowa  rafineria Petrobrás pośmiertnie uhonorowała  Agniewicza  dwumetrowym pomnikiem w nagrodę za  pionierskie działania  dla rozwoju produkcji brazylijskiej ropy naftowej.. Innym polskim przedsiębiorcą szczególnie zasłużonym  dla Brazylii  był Alfred Jurzykowski (1899-1966).  Nadzwyczaj cenne okazały się jego działania dla sprowadzenia z Niemiec do Brazylii ciężarówek Mercedes- Benz. Później okazało się to bardzo zyskownym przedsięwzięciem. Największym osiągnięciem Jurzykowskiego stało się jednak założenie  ( wspólnie z niemiecką firmą) fabryki autobusów i ciężarówek Mercedes - Benz". Była to pierwsza fabryka samochodów w Brazylii. Dzień jej otwarcia- 28 września 1956 r. uważa się za dzień narodzin  brazylijskiego przemysłu samochodowego. Za swe zasługi dla Brazylii był odznaczony medalem Ordem Nacional do Cruseiro do Sul. Pośmiertnie rząd brazylijski odznaczył go orderem Rio Branco. Warto dodać, że ulicę w São Bernardo do Campo, na której powstała założona przez Jurzykowskiego fabryka, nazwano jego imieniem. Jurzykowski wsławił się również jako filantrop.  Finansował budowę sieci wodociągowych i elektrycznych oraz szkół w najbardziej zaniedbanych dzielnicach Rio De Janeiro.  Największym jego dziełem jako filantropa   było utworzenie w 1960 roku w USA „Fundacji Jurzykowskiego", wspierającej działalność naukową i kulturalną. Fundacja wsparła wiele dziesiątków naukowców polskiego pochodzenia. Należy ona  do paru  polskich fundacji, najdynamiczniej działających w świecie.  Pełnym inicjatywy przedsiębiorcą był hrabia Andrzej  Łoś (1899-1962). Dzięki niemu powstała w 1952 r. "pionierska " (wg. ks. Z. Malczewskiego) fabryka kubków i innych wyrobów z papieru. Za swą działalność  gospodarczą był uhonorowany brazylijskim medalem Rui Barbosa. Inny Polak Stanisław Kruszyński (1856- 1924" określany jest jako "ojciec księgowości w Brazylii". Dzięki wprowadzeniu do   brazylijskiej rachunkowości  nowych metod - tzw. systemu Kruszyńskiego,  unowocześnił on księgowość brazylijską. W uznaniu  jego zasług władze miejskie São Carlos (400 km od São Paulo), gdzie mieszkał, przyznają doroczną nagrodę „Księgowy roku imienia Stanisława Kruszyńskiego".). Dodajmy, że  w mieście São Carlos postawiono Kruszyńskiemu pomnik w dowód wdzięczności za jego wkład do nowoczesnej rachunkowości w Brazylii.

                  

W kręgu lekarzy i uczonych

    

Wśród Polaków zasłużonych dla Brazylii było sporo lekarzy. Jednym z pionierów rozwoju medycyny brazylijskiej  był dr Piotr  Ludwik  Napoleon Czerniewicz (1812 -1882). Powszechnie ceniono wydaną przez niego w  1841 r. w Rio de Janeiro  encyklopedię  lekarską.  Zyskała sobie aż kilkanaście wydań. Za swe dokonania medyczne został w  1874 r. odznaczony przez cesarza Pedro II komandorią orderu "Cruseiro da Rosa ". Inny lekarz - naukowiec Dominik Łukaszewicz (1887 -1979) wyróżnił się działalnością naukową w sferze anatomii, m.in. organizując  Instytut Anatomii na Wydziale Medycyny   Federalnego Uniwersytetu Parańskiego na Kurytybie. Doktor Szymon Kossobudzki ( 1869-1934) był organizatorem  i pierwszym profesorem katedry chirurgii w  Kurytybie i założycielem Stowarzyszenia Medycznego Parany. Z kolei psycholog Wacław Radecki (1887 -1953)  utworzył pierwszą placówkę psychologii w Rio de Janeiro, będącą zarazem  pierwszą pionierską placówką  tego rodzaju na całym kontynencie Ameryki Południowej. Po dziś dzień  bardzo wysoko oceniane są zasługi Tadeusza Chrostowskiego (1878-1923). nazywanego "ojcem ornitologii parańskiej" w uznaniu jego kilku jakże owocnych ekspedycji ornitologicznych w Paranie. Polscy naukowcy w Brazylii wyróżnili się w bardzo różnorodnych dziedzinach. Dość wymienić takie nazwiska jak prorektor uniwersytetu parańskiego Waldemiro Gremski (ur. 1940), historyk prof. Ruy Christowam Wachowicz (1934-2000 ), prof. literatury Henryk Siewierski (ur. 1957), sławny topograf  hrabia  Florestan Rozwadowski (1822 -1879), autor  pierwszych pomiarów topograficznych rzeki Amazonki i jej odpływów, czy profesor prawa administracyjnego  Jerzy Langrod (1904 - ? ). Ten ostatni był doradcą rządu federalnego w zakresie organizowania prawa administracyjnego Brazylii. W 1974 r. został odznaczony medalem Fundacji Getúlio Vargas  w Rio de Janeiro za zasługi we wspomnianej dziedzinie.

 

Polak  L. de A. R. Trompowski - marszałkiem Brazylii

   

Paru Polaków w Brazylii wsławiło się wspaniałymi karierami wojskowymi. Szczególnie wyróżnił się pod tym względem,  dochodząc aż do stopnia marszałka Brazylii Leitao de Almeida Robert  Trompowski (1853-1926), wywodzący się z polskiego rodu szlacheckiego  herbu Toporczyk z okolic Krakowa. W 1894  został komendantem Szkoły Wojskowej w Rio de Janeiro. Był autorem wielu cenionych prac z dziedziny wojskowości. W 1919 r. mianowano go marszałkiem Brazylii. Kilkadziesiąt lat później dekretem z 13 marca 1962 r. prezydent Brazylii  João Goulart ustanowił Trompowskiego patronem brazylijskiego nauczania wojskowego.  Warto dodać, że od 1953 r. osobom zasłużonym w szkolnictwie przyznaje się "medal  Marszalka Trompowskiego". Syn marszałka Trompowskiego  Fegueira de Almeido Arnando Trompowski był ministrem lotnictwa i ministrem Najwyższego Trybunału Wojskowego.

     

       Polak E. R. Lewandowski - prezesem Najwyższego Trybunału Federalnego

  

Największa kariera w  życiu politycznym Brazylii stała się udziałem  Enrique Ricardo Lewandowskiego (ur.1948  r.)  . Lewandowski, sędzia  i profesor uniwersytetu w São Paulo w 2006 r. został mianowany  ministrem w Najwyższym Trybunale Federalnym.  W 2010 r. został mianowany prezesem Najwyższego Trybunału Wyborczego. W 2014 r. działalność Lewandowskiego została ukoronowana mianowaniem go na  prezesa Najwyższego Trybunału Federalnego .

        

Prezentowane wyżej przez mnie 30 życiorysów  (zestaw  z  natury  niepełny)  wyraziście ilustruje jak wielki  był polski wkład w rozwój wielkiego, acz dalekiego, państwa południowo amerykańskiego. Jakże znamienny był fakt, że kilku Polaków odegrało wręcz decydujący wpływ na rozwój  paru dziedzin życia w Brazylii. Przypomnę tu jeszcze raz rolę  Zbigniewa Ziembińskiego jako "twórcy  nowoczesnego teatru brazylijskiego:", Roberta Oscaro Agniewicza jako pioniera produkcji ropy naftowej w Brazylii i  Alfreda Jurzykowskiego jako  twórcę brazylijskiego przemysłu  samochodowego. Do tego dochodzą nazwiska Polaków, którzy awansowali na najwyższe stanowiska w  wykonywanych przez nich dziedzinach: marszałka Brazylii Leitao de Alemeida Roberta Lewandowskiego, autora bardzo znaczących prac z dziedziny wojskowości i prezesa Najwyższego Trybunału  Federalnego Enrique Ricardo Lewandowskiego. Tym bardziej trudno zrozumieć fakt, że ich postacie pozostają niemal zupełnie nieznane w Polsce. Dodajmy przy tym, że  niezwykle duża aktywność ludzi z Polonii w Brazylii w tak wielu dziedzinach życia, cieszy się autentycznym  docenieniem w Brazylii. Wyrazem tego były m.in. słowa prezydenta Brazylii Fernando Henrique Cardoso podczas wizyty w Polsce w lutym 2002 r: „Polonia liczy około półtora miliona osób (...)Tę liczbę  zawsze  cytuję, ponieważ Brazylijczycy są z niej dumni, świadomi wyjątkowego wkładu wniesionego przez  ten przyjazny naród w kształtowanie społeczeństwa. Od teatru po sztuki piękne, od rolnictwa po przemysł, nie mówiąc o edukacji i nauce, udział społeczności polskiej   jest bardzo znaczny w  życiu Brazylii (...) ".  (Podkr.- JRN. Cyt za: Z. Malczewski: "Polonii brazylijskiej... op.cit.,s.13.).  

    

Ciągle za mało  znane  w Polsce dokonania Polaków w Brazylii są bardzo wymowną ilustracją jak ciężko płaciliśmy za rozbiory i brak polskiej państwowości. Ileż polskich talentów wzmacniało rozwój innych państw zamiast rozwijać własną Ojczyznę.

 (Fragment z przygotowywanego do druku czwartego, bardzo mocno rozszerzonego wydania  mojej ksiązki „Co Polska dała światu”).